Były koszary, są akademiki. Historia koszar wojskowych w Słubicach

Teren, gdzie dziś znajduje się miasteczko akademickie, ma swoją ciekawą historię. To tu m.in. były koszary wojskowe, które powstały jeszcze w XIX w.

Koszary bez uszczerbku przetrwały II wojnę światową. Po jej zakończeniu i opuszczeniu Słubic przez Armię Czerwoną w 1946 r., kompleks przyznano Wojsku Polskiemu. Od początków czerwca 1945 r. stacjonowały tutaj również pułki piechoty, które miały rozminować tereny wokół Słubic.

do 1861 r. teren przyszłych koszar należał do producenta strzelb – Gottlieba Teschnera. Na terenie tym znajdowały się m.in. bielnik wosku z 1777 r. oraz pola uprawne. W 1870 r. rozpoczęto budowę pierwszych obiektów wojskowych, przeznaczonych do zakwaterowania żołnierzy i przechowywania koni.
Na lata 1870–1885 przypada okres intensywnej rozbudowy koszar, które było początkowo finansowane ze skarbu wojska. Nosiły one różne nazwy, kolejno: Funkerkaserne, Dragonerkaserne, od 1937 r. Kleistkaserne (na cześć Ewalda Christiana von Kleista).
Na mapie z 1870 r. w miejscu, gdzie powstały później koszary wojskowe, rozpoznać można stajnie. Po wojnie prusko-francuskiej wskutek obowiązku płacenia kontrybucji wojennych kasa państwowa już nie świeciła pustkami. Już kilka lat później rozpoczęto budowę koszar wojskowych w lewobrzeżnej części Frankfurtu nad Odrą.
Na prawym brzegu, znanym od 1788 r. jako Dammvorstadt, również rozpoczęto wznoszenie koszar, ale były to inicjatywy prywatne za zgodą administracji wojskowej. W ten sposób powstały dwa duże place budowy: plac A na parceli Meissnera (obecnie teren Starostwa Powiatowego w Słubicach), a także plac B na parceli Weidnera (obecnie teren na południe od ul. Bohaterów Warszawy).
1 października 1882 r. na parceli Müllera przy Holhofstraße, obecnie ul. Kopernika, nieopodal dzisiejszego szpitala, uruchomiono stołówkę dla pułku dragonów. W 1883 r. rozbudowę obiektów przy Schwiebuser Straße 16-23 (ob. ul. Piłsudskiego 13-20) zlecono prywatnemu przedsiębiorstwu budowlanego Zänkert&Stumpf. Z tego okresu pochodziły nieistniejące już budynki przy ul. Piłsudskiego (dziś teren domów studenckich Collegium Polonicum oraz klubu studenckiego Witkacy), stołówka garnizonowa (po wojnie poczta i Powiatowy Urząd Pracy, dziś Wydział Komunikacji Starostwa Powiatowego) oraz budynek Liceum Ogólnokształcącego im. Herberta przy Bohaterów Warszawy 3. Za użytkowanie obiektów pułk płacił dzierżawę przedsiębiorstwu Zänkert&Stumpf jeszcze do początków XX w.
W marcu 1884 r. przedstawiciele fiskusa wojskowego oraz firmy budowlanej Zänkert&Stumpf podpisali umowę na budowę koszar A i B w przedwojennych Słubicach, co ziściło się też w latach 1884-1885. 18 sierpnia 1884 r. miała miejsce tradycyjna uroczystość zawieszenia wiechy i już 7 marca 1885 r. pułk dragonów mógł wprowadzić się do nowo powstałych koszar. Umowę najmu zawarto na 15 lat, a stosunki właścicielskie uległy zmianie dopiero w latach 20. XX w. Koszary A przeszły na własność wojskowego urzędu kwaterunkowego (Heeresunterkunftsamt) w 1929 r., a koszary B – najpierw na przełomie 1925 i 1926 r. na własność urzędu kwaterunkowego, a rok później na własność osoby prywatnej, niejakiego Schmerse z Berlina.
W 1888 r. przy Roßstraße, obecnie ul. Mickiewicza 11, powstało kasyno dla korpusu oficerskiego pułku dragonów. Koszary A i B były użytkowane przez 12 Pułk Dragonów tylko do 1890 r., kiedy to jednostka została przeniesiona do Gniezna. Później przyszedł czas na pododdziały 18 Pułku Artylerii Polowej w koszarach A przy ul. Piłsudskiego i 3 Pułk Ułanów im. Cara Aleksandra II (1 Brandenburski), który stacjonował w koszarach B aż do przenosin do Fürstenwalde w 1897 r.
Specyficzna, podwójna numeracja niektórych jednostek wynikała z połączenia w 1871 r. wielu ziem we wspólny organizm państwowy o nazwie Cesarstwo Niemieckie. Jednostki organizacyjne wojska w wielu przypadkach zachowały dotychczasową numerację (odtąd pisano ją w nawiasie), ale jednocześnie zyskały też numerację ogólnoniemiecką.
3 Pułk Ułanów Cesarza Rosji Aleksandra II (1 Brandenburski) został sformowany w okresie wojen napoleońskich, 15 maja 1809 r. W 1890 r. sztab oraz szwadrony 1-2 stacjonowały we Frankfurcie nad Odrą,  natomiast szwadrony 3-4 - w Fürstenwalde. Wspomniana jednostka zajęła koszary w prawobrzeżnej dzielnicy Frankfurtu – Dammvorstadt, w okolicach bielniku wosku (niem. Wachsbleiche, ob. ul. Konstytucji 3 Maja). W czasach, gdy pułk stacjonował na terenie przedwojennych Słubic, jego dowódcami byli pruscy oficerowie von Wickede (1890-1892), von Kleist (1892-1895) oraz von Szymonski (1895-1896).
Na początku 1899 r. do koszar A wprowadziły się I i II kompania 2 Batalionu Telegrafistów, a w latach 1912-1913 r. powstał kolejny kompleks budynków, gdzie swoje miejsce znalazła kompania broni maszynowej 8 Lejbgrenadierskiego Pułku im. Króla Fryderyka Wilhelma III (1 Brandenburskiego). Po wojnie była to siedziba WOP i Straży Granicznej, a obecnie część wznoszonego właśnie Osiedla Świerkowego.
2 Batalion Telegraficzny został sformowany 25 marca 1899 r. Kompanie 1-4 batalionu stacjonowały we Frankfurcie nad Odrą, zaś 5 kompania – w Cottbus. Wraz z obecnością batalionu telegrafistów, dotychczasowe koszary artyleryjskie” zaczęto nazywać telegraficznymi. Na rogu Sonnenburger Str. i Schwiebuser Str. (ul. Wojska Polskiego i ul. Piłsudskiego) mieściła się restauracja „Schmolling”, do której często zachodzili żołnierze-telegrafiści. Po II wojnie światowej funkcjonował tu m.in. zakład szycia kapeluszy, a obecnie - sklep monopolowy „Vis a Vis”.
W 1890 r. do Gniezna wyprowadzono stacjonujący tu dotąd 12 pułk dragonów, by móc zastąpić go 3 pułkiem ułanów im. Cesarza Rosji Aleksandra II (1 brandenburskim). Wkrótce potem wymieniono tych ostatnich na odział artylerii. W 1899 r. kompleks koszarowy zajął 2 batalion telegrafistów.
Wyburzono stare stajnie regimentowe z 1870 r., wzniesiono halę musztry (1894), zaś starą wozownię poszerzono o stację radiotelegrafistów (1907). Przy okazji powstawały też budynki mieszkalne na potrzeby obsługi technicznej garnizonu. W ten sposób przy ul. Piłsudskiego 9-11 pojawiły się zupełnie nowe kamienice (ok. 1910).
18 Pułk Artylerii Polowej (2 Brandenburski) - na terenie Słubic stacjonował jego 3 batalion. Zajął on koszary przy Neuer Markt (ob. Plac  Bohaterów). O jego obecności w mieście wspomina m.in. tzw. leksykon Neumanna, którego trzecie, poszerzone wydanie ukazało się w Lipsku w 1894 r. 18 Pułk Artylerii Polowej bardziej kojarzy się jednak z „żółtymi koszarami” (Hindenburg-Kaserne) w lewobrzeżnej części Frankfurtu niż z okolicami dzisiejszej siedziby starostwa. Strażnica znajdowała się w okolicy dzisiejszego wjazdu na ul. Akademicką, przy wejściu do klubu studenckiego „Witkacy”.
Przełom XIX i XX w. to okres rozrastania się kompleksu koszarowego w Słubicach.
Później były też inne pododdziały, a nawet policyjna szkoła zawodowa. Około 1905 r. wzniesiono halę musztry (niem. Exerziershalle, Exerhiershaus, Wirtschaftsgebäude), która funkcjonuje dziś jako Miejska Hala Sportowa przy ul. Piłsudskiego 17. W 1914 r. na potrzeby powstała istniejąca do dzisiaj stacja rozdzielcza przy ul. Konstytucji 3 Maja. Wcześniej w tym miejscu ulokowany był magazyn prochu.
Większość dotychczasowych zabudowań koszarowych nie była własnością wojska, a jedynie własnością prywatną wydzierżawianą na potrzeby cesarskiej armii. Pewna odmiana przyszła dopiero w 1912 r., kiedy to wojsko wykupiło od miasta 3 działki u zbiegu Pulverweg i Hirtenstr. (obecnie ul. Konstytucji 3 Maja i ul. Mieszka I). Na działkach tych dla potrzeb wojska wzniesiono trzypiętrowy budynek z otynkowanej cegły (po wojnie służył jako siedziba Wojsk Ochrony Pogranicza, a od 1991 - Straży Granicznej, popularna „strażnica”).
Podczas powszechnej mobilizacji w 1914 r. na terenie Frankfurtu nad Odrą sformowano jeszcze 2 rezerwowe pułki piechoty, które nosiły numery: 205 oraz 209. Pierwszy z nich znalazł się w strukturze organizacyjnej 44 Rezerwowej Dywizji Piechoty, w podległości dowództwu 87 Rezerwowej Brygady Piechoty. Drugi z nich natomiast wszedł w skład 45 Rezerwowej Dywizji Piechoty, w podległości dowództwu 90 Rezerwowej Brygady Piechoty.
Po I wojnie światowej koszary przeszły pod administrację wojskową, jednak już w latach 20-tych znaczną ich część ponownie sprywatyzowano. W latach 1926-1928 budynki były własnością firmy Schmaerse z Berlina, zaś w 1929 r. przeszły na własność państwa.
Na podstawie ustawy o obronności z 23 marca 1921 r. sztab 1 Dywizji Kawalerii został ulokowany we Frankfurcie nad Odrą. Dowódca stacjonował w budynku przy Wilhelmsplatz 11, zaś sztab mieścił się w budynku późniejszej strażnicy WOP (wówczas Pulverkrug, obecnie ul. Konstytucji 3 Maja). Przy okazji powstało wiele budynków dla rodzin skoszarowanych i obsługi technicznej koszar. Około 1925 r. przy ul. Bohaterów Warszawy wzniesiono 7 domów mieszkalnych dla funkcjonariuszy policji porządkowej (niem. Schutzpolizei), a ok. 1928 r. wzniesiono kamienicę przy Neuer Markt 22/22a, obecnie Starostwo Powiatowe przy ul. Piłsudskiego 20.
Aby połączyć koszary A i B postanowiono zamknąć ul. Bohaterów Warszawy na odcinku za domem nr 4c (wówczas Trettiner Straße 11). W miejscu po przeniesionym bielniku wosku wzniesiono budynek garażowy na około 150 pojazdów.
20 października 1935 r. do rozbudowanych w ten sposób koszar wprowadziła się jednostka o nazwie: Panzerabwehrabteilung 3. Jednostka była zmotoryzowana i wyposażona w Panzerabwehrkanone 3,7-cm Pak 36. W pierwszych dniach sierpnia 1939 r. została przeniesiona do Flatow na Pomorzu. Budynki koszarowe zyskały również swoich patronów: te południowe – Ewalda Christiana von Kleista (1715-1759), który poległ wskutek ran poniesionych w bitwie pod Kunowicami, a północne – Hermanna von Wißmana (1853-1905).
Na południowo-wschodnich rubieżach miasta za torami kolejowymi istniało lotnisko wojskowe „Fliegerhorst”, używane po wojnie również przez Polaków, ale ten temat zostanie poruszony w odrębnym rozdziale.
Koszary bez uszczerbku przetrwały oblężenie Dammvorstadt od 1 lutego do 18 kwietnia 1945 r., a także bezkrwawe zdobycie tego terenu przez Armię Czerwona rankiem 19 kwietnia.
Po opuszczeniu Słubic przez Armię Czerwoną w 1946 r., kompleks wojskowy przyznano Wojsku Polskiemu. Od początków czerwca 1945 r. stacjonowały tutaj również pułki piechoty, które miały rozminować tereny wokół Słubic.
Najdłuższą ulicę miasta przemianowano na ul. Wojska Polskiego, które stacjonowało tu w latach 1945-1993. Po wojnie w słubickich koszarach (nie tylko w tych przy ówczesnej ul. Świerczewskiego) stacjonowało wiele jednostek, m.in. 69 pułk zmechanizowany, 23 pułk czołgów średnich, 8 i 14 szkolny batalion czołgów, 2 batalion rozpoznawczy, 93 batalion Wojsk Ochrony Pogranicza, a od 1989 r. wydzielone pododdziały 25 batalionu rozpoznawczego.
Od 10 sierpnia 1945 r. do 9 stycznia 1946 r. komendantem wojennym Słubic był por. Józef Krupa (1902-1980). Tropił szabrowników. Niemców błąkających się na terenie obwodu rypińskiego Krupa zatrzymywał na 14 dni i przekazywał za pokwitowaniem do dyspozycji Burmistrza Słubic Józefa Magera w celu porządkowania miasta i zbierania złomu. Po upływie 14 dni Burmistrz doprowadzał Niemców do komendantury wojennej w Słubicach, skąd Krupa przekazywał ich do radzieckiej komendantury wojennej we Frankfurcie nad Odrą.
Krótko potem 30 marca 1946 r. wojska radzieckie opuściły Słubice. Przy ul. Mickiewicza 11 działało kasyno MON, zaś przy ul. Jedności Robotniczej 1 – kasyno Wojsk Ochrony Pogranicza.
W ramach WOP w Słubicach działała 9 komenda odcinka 2 Poznańskiego Oddziału WOP (1946-1948), 34 batalion OP 10 Brygady OP (1948-1950), wreszcie 93 batalion WOP (1951-1976, 1984-1991) podlegający początkowo 9 Brygadzie (1950-1958), a następnie Lubuskiej (1958-1976, 1984-1989) i Pomorskiej Brygadzie WOP (1989-1991).
17 maja 1951 r. Minister Obrony Narodowej wydał rozkaz o sformowaniu 69 pułku zmechanizowanego (JW 2643), w terminie do 1 grudnia 1952 r., w garnizonie Słubice, w składzie 19 Dywizji Zmechanizowanej. 18 października 1952 r. nakazano przenieść miejsce formowania i miejsce stałej dyslokacji do Kostrzyna nad Odrą, ponieważ w Słubicach formował się 23 pułk czołgów średnich. W grudniu 1952 r. jednostka otrzymała etat Nr 5/105 pułku zmechanizowanego.
Dalej był 2 batalion rozpoznawczy (JW 2429), sformowany w 1951 r. w Torzymiu w składzie 19 Dywizji Zmechanizowanej. Rozkazem MON z 21 listopada 1953 r. przeniesiony do Kostrzyna na Odrą, a zarządzenie szefa sztabu WP z 15 lipca 1961 r. przeformowany w 58 kampanię rozpoznawczą.
Od końca 1951 do rozformowania w 1989 r. w Słubicach mieścił się 23 pułk czołgów średnich (JW 2595), kolejno w składzie 19 Dywizji Zmechanizowanej (1951-1957), 19 Dywizji Pancernej (1955-1957) i od 1957 r. - 5 Saskiej Dywizji Pancernej.
23 pułk czołgów średnich miał początkowo strukturę kompanijną (cztery kompanie po ok. 100 ludzi), a dopiero potem wprowadzono podział na trzy bataliony. Były wspólne ćwiczenia z żołnierzami NRD i ZSRR. Przez pułk przewinęło się wielu dowódców, którzy potem doczekali się stopni generalskich, m.in. Maciej Żytecki, Adam Rębacz, Edward Szwagrzyk, Andrzej Lelewski, Jarosław Mika i Bogusław Samol.
W II połowie 1957 r. na dotychczasowych terenach wojskowych przy ul. Bohaterów Stalingradu 3 powstały Zakłady Przemysłu Odzieżowego „Komes”, a już w pierwszym roku działalności zatrudnienie znalazło w nich 96 osób. Nieruchomość przeszła we władanie zakładu dopiero dzięki decyzji Głównego Kwatermistrza WP Wiktora Ziemińskiego, potwierdzonej pismem służby kwaterunkowo-budowlanej z 6 września 1957 r. Na tej podstawie Wojskowy Rejonowy Zarząd Kwaterunkowy w Zielonej Górze poinformował Ministerstwo Przemysłu Lekkiego w Warszawie pod kierunkiem Eugeniusza Stawińskiego o braku przeszkód dla przejęcia terenu przez Centralny Zarząd Przemysłu Odzieżowego w Łodzi – Wydział Inwestycji. Na wspomnianym wyżej terenie działa obecnie Spółdzielnia Inwalidów „Prespo”.
Żołnierze rozminowywali okoliczne lasy, pomagali przy pracach budowlanych, porządkowych, łącznościowych, żniwach i działaniach przeciwpowodziowych. W 1959 r. żołnierze jednostki w Słubicach otrzymali sztandar ufundowany przez mieszkańców powiatu słubickiego.
Jakiś czas w Słubicach były 20 ruchome warsztaty naprawy czołgów (JW 3725) w składzie 5 Saskiej Dywizji Pancernej. 10 lipca 1967 r. w wyniku połączenia 20 ruchomego warsztatu naprawy czołgów w Słubicach, 27 ruchomego warsztatu naprawy samochodów w Gubinie i 19 Dywizyjnego Warsztatu Uzbrojenia w Gubinie został sformowany 5 Batalion Remontowy (5 brem, JW 3876).
Stacjonowała tu również m.in. JW 1401, czyli 10 pułk rozpoznania systemów radiolokacji. Jeden z jego posterunków mieścił się na górce w Owczarach.
W mieście istniała szeroka infrastruktura, w większości na bazie koszar poniemieckich. Stołówka, magazyny mundurowe, kotłownia, czy hala remontowa (przed wojną tereny fabryki wosku, czyli najstarszego przedsiębiorstwa przemysłowego w całym Frankfurcie nad Odrą). Jeden z budynków przy ul. Bohaterów Stalingradu (ob. ul. Bohaterów Warszawy) został przekazany miastu na siedzibę szkoły odzieżowej, a dzisiaj jest to siedziba Liceum Ogólnokształcącego im. Zbigniewa Herberta.
W okolicach byłego hotelu „Polonia” swoją siedzibę miała Wojskowa Komenda Rejonowa (WKR) podległa Wojskowej Komendzie Wojewódzkiej, przeniesiona później do Sulęcina, gdzie została przekształcona na Wojskową Komisję Uzupełnień (WKU).
Duży wpływ na społeczne i kulturalne życie miasta miał Wojskowy Ośrodek Kultury, który prowadzili m.in. por. Ryszard Patkowski, kpt. Józef Jurek, mjr Mieczysław Ratajczak, sierż. szt. Ryszard Koryciński, mjr Franciszek Czarnik, czy kpt. Andrzej Jesikiewicz. W latach 50. występował zespół wokalno-instrumentalny „Wesoła Siódemka”, a w latach późniejszych zespół estradowy „Pancerni”. Przy jednostce działały orkeistra dea, kapela podwórkowa, teatrzyk poezji, koła recytatorskie, czy nawet zespół big-bandu.
Specjalnie na potrzeby wojskowych budowano również nowe mieszkania, tak jak na Osiedlu Kopernika czy przy ul. Podchorążych.
Byli żołnierze skoszarowani niegdyś w Słubicach pamiętają różne incydenty związane z obecnością wojska w Słubicach. Najbardziej znana spośród tych historii wydarzyła się 30 kwietnia 1975 r., kiedy to podczas „Dni Otwartych Koszar” od wybuchu granatu zginęli mł. chor. Eugeniusz Wielechowski, por. Andrzej Mikołajczyk, wychowawczyki klasy 7c Zuzanna Buzun oraz uczeń Jerzy Siwiński. Tragedię tę opisywało już kilku autorów, a wlistopadzie 2015 r. na ścianie frontowej domów akademickich zawisła pamiątkowa tablica.
Ostatnią stacjonującą jednostką wojskową w garnizonie Słubice był 25 batalion rozpoznawczy (25 br, JW 1028) w składzie 4 Lubuskiej Dywizji Zmechanizowanej. Po opuszczeniu Słubic 25 br został przeformowany na 4 br i stacjonował w Wędrzynie.
Chociaż same koszary dzisiaj już nie istnieją, to część powojskowych zabudowań przetrwała do czasów dzisiejszych.
W latach 1994-1999 rozebrano spora część hali i garaży, zarówno w koszarach A jak i przy ul. Konstytucji 3 Maja. W latach 1995-1996 wzniesiono domy studenckie „Iuventa“ (ul. Piłsudskiego 14) oraz „Gaudium“ (ul. Piłsudskiego 15). W grudniu 1996 r. ruszyła rozbiórka bloku I (niem. Manschaftsblock I), na miejscu którego w latach 1997-1998 wybudowano Dom Studencki „Arcadia“ przy ul. Piłsudskiego 13. W latach 1999-2000 powstał zaś dom studencki „Sapientia“ przy ul. Piłsudskiego 16.
W tzw. Menagengebäude z lat 1884-1885 mieści się Wydział Komunikacji Starostwa Powiatowego (ul. Piłsudskiego 19), a w przyległej kamienicy przy ul. Piłsudskiego 20 z ok. 1928 r. urządzono Starostwo Powiatowe w Słubicach.
W latach 1998-1999 wozownia nr 4 (niem. Wagenhaus Nr. 4) z lat 1884-1885, jak i przyległy budynek łączności (niem. Funkgebäude) z ok. 1905 r zostały w dużej mierze rozebrane i przebudowane na potrzeby przyszłego Urzędu Miejskiego, którego uruchomienie nastąpiło oficjalnie 30 stycznia 2000 r. (obecnie ul. Akademicka 1).
We wrześniu 2003 r. wyburzono dawny Manschaftsblock II, a w jego miejsce w latach 2004-2005 wzniesiono Dom Studencki „Forum“, gdzie na parterze działa klub studencki „Witkacy“. W 2003 r. naprzeciwko dawnej przepompowni (obecnie klub „Portofino“ przy ul. Konstytucji 3 Maja 78) wzniesiono dom doktoranta UAM.
Do dzisiejszych czasów przetrwały więc: Menganegebäude – Wydział Komunikacji Starostwa Powiatowego (1884-1885), Manschaftsblock koszar B – Liceum (1884-1885), Exerzierhalle – Miejska Hala Sportowa (ok. 1905), koszary Wißmanna – budynek frontowy Osiedla Świerkowego (1912-1913), kamienica mieszkalna – Starostwo Powiatowe (ok. 1928) i Stabsgebäude – Prokuratura Rejonowa (1936).

Roland Semik
Społeczny opiekun zabytków powiatu słubickiego

Bibliografia:
„Są rany, których czas nie goi (foto)”, w: Słubicki Portal Informacyjny – Slubice24.pl 29.11.2015 (http://www.slubice24.pl/wiadomosci/aktualnosci/7839-qsa-rany-ktorych-cza..., dostęp 26.05.2017).
„Uczczą pamięć ofiar granatu”, w: Słubicki Portal Informacyjny – Slubice24.pl 26.11.2015 (http://www.slubice24.pl/wiadomosci/aktualnosci/7829-uczcza-pamiec-ofiar-..., dostęp 26.05.2017).
Chajewski, Dariusz: „Granat nie był ćwiczebny. Kulisy tragedii sprzed lat”, w: Gazeta Lubuska 30.04.2012 (http://www.gazetalubuska.pl/wiadomosci/art/7926070,granat-nie-byl-cwicze..., dostęp 26.05.2017).
Chajewski, Dariusz: „Tragedia w jednostce. Dzieci zginęły chociaż przykrył granat własnym ciałem”, w: Kurier Poranny 06.05.2012
(http://www.poranny.pl/magazyn/art/5446412,tragedia-w-jednostce-dzieci-zg..., dostęp 26.05.2017).
Hartwich, Mateusz: „Słubice -Spaziergang durch eine Stadt-Vorstadt”, w: Kilian, Monika/ Knefelkamp, Ulrich (red.): Frankfurt Oder Slubice. Sieben Spaziergänge durch die Stadtgeschichte, Berlin 2003, s. 75-79.
Iłowska-Walkowiak, Monika: „Pamiątkowa tablica poświęcona ofiarom tragedii sprzed 40 lat”, w: Radio Zachód 28.11.2015 (http://www.zachod.pl/radio-gorzow/wiadomosci/slubice-pamiatkowa-tablica-..., dostęp 26.05.2017).
Kittsteiner, H.D./ Tschäpe, Karl-Konrad: „Der braune Beobachter. Die Jahre 1933-1945 im Spiegel der Frankfurter Oderzeitung”, w: Knefelkamp, Ulrich/ Griesa, Siegfried (red.): „Frankfurt and der Oder 1253-2003”, Berlin 2003, s. 216-219, 227-228.
Kozica, Szymon: „Czy ten żołnierz był bohaterem? Wracamy do tragedii sprzed lat”, w: Gazeta Lubuska 14.05.2012 (http://www.gazetalubuska.pl/wiadomosci/slubice/art/7927266,czy-ten-zolni..., dostęp 26.05.2017).
Preiss, Sebastian/ Hengelhaupt, Uta/ Groblica, Sylwia/ Wille, Almut/ Oramus, Dominik: „Słubice. Historia – topografia - rozwój”, Słubice 2003, s. 45-47, 65-71.
Reiß, Eckard: „Das Ende der Frankfurter Dammvorstadt und das Entstehen von Slubice. Eine Chronologie”, w: Hefte des Historischen Vereins zu Frankfurt (Oder), zeszyt 1/2005, s. 26-40.
Rutowska, Maria (red.), Słubice 1945-1995, Słubice 1996, s. 35, 40, 83-84, 151, 201.
Schieck, Martin: „Eine Stadt orientiert sich um”, w: Knefelkamp, Ulrich/ Griesa, Siegfried (red.): „Frankfurt and der Oder 1253-2003”, Berlin 2003, s. 206.
Schneider, Joachim: „Der Aufmarsch der Roten Armee vor der Frankfurter Dammvorstadt im Februar 1945”, w: Hefte des Historischen Vereins zu Frankfurt (Oder), zeszyt 2/2002, s. 2-20.
Schneider, Joachim: „Frankfurt an der Oder als Garnisonstadt”, w: Hefte des Historischen Vereins zu Frankfurt (Oder), zeszyt 1/1996, s. 15-32.
Schneider, Joachim: „Berichtigungen zum Beitrag: Frankfurt an der Oder als Garnisonstadt”, w: Hefte des Historischen Vereins zu Frankfurt (Oder), zeszyt 2/1996, s. 41.
Schneider, Joachim: „Über das Militär in der Dammvorstadt und die später Entwicklung der historischen Militärbauten in Słubice”, w: Hefte des Historischen Vereins zu Frankfurt (Oder), zeszyt 2/2005, s. 15-24.
Semik, Roland: „Józef Krupa – komendant wojenny Słubic 1945-1946”, w: Słubicki Portal Informacyjny – Slubice24.pl 29.11.2011 (http://www.slubice24.pl/poznaj-slubice/slubice-wczoraj-i-dzis/2952-jozef..., dostęp 26.05.2017).
Semik, Roland: „Józef Krupa – uzupełnienie artykułu przez wnuczkę”, w: Słubicki Portal Informacyjny – Slubice24.pl 04.05.2012 (http://www.slubice24.pl/poznaj-slubice/slubice-wczoraj-i-dzis/3457-jozef..., dostęp 26.05.2017).
Semik Roland: „Koszary wojskowe przedwojennych Słubic w ujęciu Joachima Schneidera”, w: Słubicki Portal Informacyjny – Slubice24.pl 05.03.2014 (http://www.slubice24.pl/poznaj-slubice/slubice-wczoraj-i-dzis/5549-kosza..., dostęp 26.05.2017).
Semik, Roland: „Lotnisto wojskowe i nie tylko. Militarne oblicze Słubic na starych fotografiach”, w: Słubicki Portal Informacyjny – Slubice24.pl 18.08.2013 (http://www.slubice24.pl/poznaj-slubice/slubice-wczoraj-i-dzis/4932-lotni..., dostęp 26.05.2017).
Semik, Roland: „Wojskowość w Słubicach”, w: Słubicki Portal Informacyjny – Slubice24.pl 10.12.2010 (http://www.slubice24.pl/poznaj-slubice/slubice-wczoraj-i-dzis/2042-wojsk..., dostęp 26.05.2017).

Tekst stanowi poszerzoną wersję artykułu z "Gazety Słubickiej".